Nieuws

Een schilderij op reis naar het Musée de Flandre te Kassel

Door Marie Dewandre, Museumgids

Sinds 4 september 2021 kan je in het ‘Musée De Flandre’ te Kassel de tentoonstelling “De Dynastie Francken” bezichtigen. De expositie laat haar licht schijnen op de kunstenaarsfamilie Francken, met als focus de figuur van Frans Francken II, die als een buitengewoon kunstenaar wordt beschouwd. Voor deze gelegenheid geeft het museum het werk De vrek en de dood, dat hij in 1635 vervaardigde, in bruikleen aan het ‘Musée de Flandre’.

Frans Francken II was een tijdsgenoot van Pieter Paul Rubens en maakte deel uit van de tweede generatie der Francken. Zijn oeuvre onderscheidt zich door een grote variatie in onderwerpen. Zijn werken staan bol van de historische, literaire, mythologische, allegorische en religieuze verwijzingen. Frans Francken II verwerft zo een faam dat hij in 1615 meester, en vervolgens, decaan wordt van de Antwerpse schilder gilde. Hij is de enige van zijn familie die deze eer te beurt valt.

Aan de start van zijn carrière volgt Frans Francken II in de voetsporen van zijn nonkels Ambrosius en Hieronymus I en maakt hij werken op groot formaat voor kerken. Daarnaast schildert hij ook kleinere formaten op paneel of koper, zoals het werk De vrek en de dood, ook wel De dood nodigt de oude man uit voor een laatste dans.

Portretprent Frans Francken II door Willem hondius
Portret Frans Francken II door Willem Hondius © Rijksmuseum Amsterdam
L'Avare et la mort
De vrek en de dood © Musée de la Banque Nationale de Belgique

Het schilderij toont een allegorie van de vergankelijkheid van het leven en is een typisch voorbeeld van wat in het vakjargon als een “vanitas” wordt bestempeld. Het werk sluit aan bij de traditie van de memento mori. Dit sinds de middeleeuwen populaire thema, kan vertaald worden als “vergeet niet dat je sterfelijk bent.” Het is een waarschuwing van onze eindigheid, ongeacht cumulatie van de materiële rijkdom.

Op het voorplan van dit werk leunt een oude man met zijn elleboog op een tafel die haast bezwijkt onder de gouden munten. De koffer naast hem puilt uit van het kostbaar vaatwerk en het buffet op de achtergrond is gevuld met juwelen en edelsmeedwerk. Tegenover hem staat een vioolspelende Magere Hein. Met zijn been op de zandloper (symbool van het verstrijken van de tijd) lijkt hij de oude man te vragen hem te volgen. De betoverende klanken van het muziekinstrument van het skelet zijn een verwijzing naar de thematiek van de dodendansen, die hun oorsprong hebben in de waanzinnige veertiende eeuw. Een periode gekenmerkt door oorlog, hongersnood en ziektes. De dodendans neemt in de beeldende kunst de vorm aan van een geraamte, de Dood die zonder onderscheid arm en rijk meeneemt in zijn dans.

Als naar gewoonte toont Francken het begin van het verhaal op het tweede plan: rechts zien we hetzelfde personage als jongeman onderhandelen met de Dood. Die overhandigt hem een papier, wellicht het pact dat hem het recht op een lang leven verschaft. Wanneer de Dood hem uiteindelijk toch komt halen en hem uitnodigt  voor de laatste dans, probeert de oude man het onvermijdelijke opnieuw uit te stellen door de Dood te wijzen op zijn slechte been dat hem verhindert zich recht te stellen… zonder succes

Noodgeld van de gemeente Merksplas tijdens Wereldoorlog I © Musée de la Banque Nationale de Belgique

De dood is een wederkerend motief in de kunst en zelfs bankbiljetten ontsnappen er niet aan. Een sprekend voorbeeld is het noodgeld uitgegeven door de gemeente Merksplas tijdens Wereldoorlog I. Op de voorkant van het biljet prijkt de dodendans. Het verwijst waarschijnlijk naar de "kabel des doods", een elektrisch hek dat de Duitse bezetter al in 1915 op de grens tussen België en Nederland plaatste, niet ver van Merksplas.

Je kan dit biljet met je eigen ogen zien in ons Museum. Het schilderij van Frans Francken II kan je tijdelijk bewonderen in het Musée de Flandre te Kassel. Maar liefst vijf generaties schilders komen samen in deze tentoonstelling die een hele dynastie van Vlaamse kunstenaars eert.

Bibliografie

  • Vézilier-Dussart Sandrine, De dynastie Francken, tentoonstellingscatalogus. Kassel: Musee de Flandre, 2020.

  • Brion R. en Moreau J.L., Le billet dans tous ses États. Du premier papier-monnaie à l’euro. Antwerpen: Fonds Mercator, 2001.

  • De Soete J., “De dans ontsprongen? De afgebeelde dood in Serienscheine," in Epitaaf, geconsulteerd op 23 september 2021. (http://www.epitaaf.org/wp-content/uploads/2018/02/Tafofiel-07-april-2011.pdf)

  • Janssen H., Hoogspanning aan de Belgisch-Nederlandse grens. Heemkundekring Amalia van Solms, 2013.

  • Staats R., "De Dodendans in de middeleeuwen." In Utrecht University Repository, geconsulteerd op 23 september 2021. (http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/253276)